بسم الله الرحمن الرحیم
انسان واقعی- مجازی
آیا انسان واقعی- مجازی یک واقعیت اجتماعی است؟ انسان قبل و بعد از اینترنت چه تفاوت هایی دارد؟
(با تاکید بر ویژگی تعاملی و ارتباطی اینترنت)
در طول زندگی بشر همواره مراحلی متفاوت وجود داشته که انسان را در بسترهای متفاوت ارتباطی قرار داده است. یکی از این تغییرات، اینترنت است که بدیهی است تفاوت هایی را در زندگی قبل و بعد خود ایجاد کرده باشد. برای پرداختن به این سوال که آیا انسان واقعی- مجازی یک واقعیت اجتماعی است نخست باید دید اساساً تعریف واقعیت اجتماعی چیست و پس از آن به تفاوت های نام برده شده پرداخت. علاوه بر این مهم است که به کدام خصیصه های انسان در این رابطه توجه شود که ما در این یادداشت به گرایش انسان به تعامل و اجتماعی بودن آن می پردازیم.
واژه Fact در لغت به معنی واقعیت، حقیقت، امر واقع و مسلم می‌باشد و Social نیز از ریشه Socialize و به معنی اجتماعی است. در اصطلاح واقعیت یا امر اجتماعی هر آن چیزی است که مسلم و قطعی شمرده می‌شود. یک امر اجتماعی شامل هر وضع، رابطه، رویداد یا هر واقعیتی خواهد بود که به‌هر صورت جنبه‌ای از حیات اجتماعی را متجلی می‌سازد. امور اجتماعی پدیده‌های واقعی هستند. واقعیت، کیفیتی مرتبط با پدیده‌هایی است که آن‌ها را دارای وجودی مستقل از خواست و اراده خود می‌دانیم و نمی‌توانیم آن‌ها را کنار بگذاریم. واقعیت امری نسبی است؛ به این معنا که انسان‌ها در جوامع مختلف واقعیت‌های کاملاً متفاوتی را مسلّم فرض می‌کنند (به نقل از سایت پژوهه).
با چنین تعریفی می توان گفت انسان واقعی- مجازی نیز که در عصر کنونی از آن سخن به میان می آید به نوعی یک واقعیت اجتماعی است. چرا که جنبه ای از حیات اجتماعی را متجلی می کند و به هیچ وجه نمی شود آن را نادیده گرفت و کنار گذاشت.
چه از منظر نظریات عین گرایانه به این موضوع بنگریم و چه از منظر نظریات ذهن گرایانه که هر یک تفاوت هایی را در تعریف امر اجتماعی دارند، انسان واقعی- مجازی یک واقیت اجتماعی است. عین گرایان در این تعریف به عمومیت و خارجی بودن اشاره دارند که هر دو درباره این پدیده صدق می کند. ذهن گرایان نیز در تعریف خود به این نکته اشاره می کنند که واقعیت اجتماعی در ذهن افراد است که شکل می گیرد و در تعامل بین آن ها معنی پیدا می کند (با برداشت از سایت پژوهه).
حال باید دید زمانی که انسان واقعی- مجازی را یک واقعیت اجتماعی می دانیم که دوره ای نبوده و حالا وجود دارد این امر چه تفاوت هایی را ایجاد کرده است. در واقع چه تفاوت هایی در ابعاد اساسی وجود انسان پس از اینترنت رخ می دهد. بدیهی است که این تفاوت ها بسیار است چرا که اینترنت باعث شده محیط انسان از یک محیط فیزیکی و واقعی با ویژگی های مختص به خود به یک محیط مجازی با ویژگی هایی متفاوت بدل شود. اما همانطور که در ابتدا گفتیم آنچه بنا داریم در این نوشتار به آن بپردازیم ویژگی مشخصی است که هم در تعاریف ویژگی های انسانی به آن اشاره می شود و هم درباره اینترنت از آن نام برده می شود.
همواره در طول تاریخ در حوزه های گوناگون معرفتی درباره تعاریف انسان مباحث متفاوتی مطرح شده است. هریک از این حوزه ها و صاحب نظرانشان نظرات متفاوتی در این باره ارائه می دهند. یکی از ویژگی های بارزی که درباره انسان ذکر می شود این است که انسان موجودی اجتماعی است. با توجه به اجتماعی بودن انسان واقعی- مجازی، یکی از قابلیت های انسان تعامل در محیط اجتماعی است. ویژگی ای که از آغاز با انسان بوده است و هم اکنون با وجود اینترنت کم و کیف آن متفاوت شده است. در واقع تعامل چهره به چهره، الگوی اصلی ارتباطات انسانی اسـت و سـایر شـکل‌های ارتباط از آن سرچشمه می‌گیرد (خانیکی، 1391: 75) و همین موضوع اثبات این سخن است که اجتماعی بودن یکی از جنبه های مهم و اساسی وجود انسان است که از ابتدا با او همراه بوده است.
اینترنت پدیده ی شگفت قرن، انقلاب مهمی در ارتباطات پدید آورده است ویژگی عمده ای که در اینترنت وجود دارد و در سایر رسانه ها دیده نمی شود. اینترنت مانند صنعت چاپ امکان ایجاد اطلاعات را برای «تعامل» عموم فراهم می کند. مانند تلفن تبادل اطلاعات را امکان پذیر می سازد، مانند کتاب ها و نشریات، امکان یادگیری و خودآموزی را بوجود می آورد، مانند سینما و تلوزیون امکان سرگرمی را فراهم می آورد و کلیه ی این کارها را به طور همزمان نیز انجام می دهد (کاظمی اصل، بااوش:4).
اما اساساً تعریف تعامل اجتماعی چیست؟ از منظر جامعه شناسان هـرگاه عـملی از شـخصی سرزند که با پاسخ از سوی فرد دیگر همراه باشد. اصطلاحاً به این عمـل متقابل دوسویه تعامل اجتماعی یا کنش متقابل اجتماعی گفته مـی شود. دراین صـورت مـیان این دو شـخص یـک رابطـه اجتماعی برقرار می گردد. انسان نـیز مـوجودی اجتماعی است و در تعامل با دیگر انسان هاست که می تواند به حیات اجتماعی خود ادامه دهد (امانی کلاریجانی، غضنفری، 1393: 154).
اینترنت به دنبال رسانه هایی آمد که امکان تعامل و ارتباط غیرحضوری را فراهم می کردند. افراد می توانستند با سهولت و سرعت بیشتر به ارتباط با یکدیگر بپردازند. اما همیشه چنین نگاه مثبتی درباره تعاملات شکل گرفته به واسطه اینترنت وجود ندارد. عده ای معتقدند این مساله چالش های بسیاری را در زندگی اجتماعی به وجود آورده است.
در واقع این افراد بر این باورند کـه هــر قــدر مـردم اوقـات بیشتری را برای ارتباطات و تعاملات رایانه ای صرف کنند و کارها و فعالیت هـای خــود را از طریـق فضـا هـای مجـازی پیگیری نـمایند، برای تعامل با یکـدیگر در دنـیای فیزیکی وقت و فرصت کمتری اخـتصاص خـواهند دهند. با توجه به ایـن موضوع، بعضی جامعه شناسان بیم از آن دارند که گـسترش فـناوری اینترنت به انزوا و انفراد اجـتماعی فـزاینده مـنتج شود. آنان اسـتدلال مـی کنند که دسترسی فـزاینده بـه اینترنت باعث شده است که مردم اوقات مفیـد خـود را بـرای خـانواده و دوستان کم تـر صـرف نمایند. هم چنین اینترنت باعث شـده اسـت که مـرز بـین کـار و خانه کم رنگ تـر گـردد و ایـن نکتـه باعث تصرف زندگی خانگی شده است . بسیاری از کارکنان کارهای نا تمام محل کـار خـود را از قبیل باز کـردن صـندوق پست الکـترونیک ، در خـانه انـجام مـی دهـند. بر اساس اسـتدلال آنـها، تماس و تعامل انسانی کم تر شده و روابط ومناسـبات شخصی بین افراد رو به انحلال می رود. شکل هـای تـفریح و سـرگرمی انسـان هـا تغییـر کـرده و سـرگرمی هـایی مـثـل مـطالعه کـتاب و تـماشای تـئاتر از زنـدگی افراد پاک می گردد و در کل چهارچوب زندگی اجتماعی سسـت و ضـعیف مـی شود (همان، به نقل از گیدنز: 154).
در واقع به نظر می رسد انسان مجازی- واقعی به عنوان یک واقعیت اجتماعی و انسانی که پس از ظهور اینترنت معنا پیدا می کند می تواند با مدل متفاوت در تعاملات اجتماعیش پیش رود. یکی فضای واقعی است و یکی فضای مجازی. اینکه آیا فضای مجازی برای او و تعاملات اجتماعیش فرصت است یا تهدید به نحوه استفاده او از این فضا بر می گردد و در واقع انسان قبل و بعد از اینترنت در تعاملات اجتماعی خود از فردی به فرد دیگر متفاوت است.
منابع:
امانی کلاریجانی، امرالله؛ غضنفری، مهدی. (1393). بررسی رابطه بین تعاملات اینترنت (چت) و تعاملات بین فردی، مطالعات رسانه ای، شماره 25، صص 153- 165.
خانیکی، هادی؛ بابایی، محمود. (1391). تاثیر ساز و کارهای ارتباطی اینترنت بر الگوهای تعامل کنشگران فضای سایبری ایران. فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 56، صص 73- 116.
کاظمی اصل، مجید؛ بااوش، معصومه. (بیتا). بررسی تاثیرات، چالش ها و فرصت های ناشی از فضای اینترنت، صص 1-9.
- ۹۷/۰۱/۱۷